سراج معلم

خبر آنقدر مهم بود که به سرعت به خبر اصلی رسانه‌ها بدل شود. نخستین واکنش‌های مقامات ترکیه به این رویداد، کاملا تهاجمی و تند بود. سران این کشور مدعی بودند که جنگنده‌ی روس حریم هوایی کشورشان را نقض کرده است. رجب طیب اردوغان رئیس جمهوری ترکیه در اولین واکنش خود به حادثه سقوط جنگنده روسی توسط جنگنده های این کشور گفت: "امروز صبح جنگنده ای که روشن نیست متعلق به کدام کشور است، در مرز این کشور با سوریه، به رغم همه هشدارها حریم هوایی ترکیه را نقض کرد." مقامات ترک همچنین هشدار دادند که «ناتو» از کشورشان در برابر تهاجم خارجی حمایت خواهد کرد.

از سوی دیگر اما روسیه که از مدتی پیش وارد نبرد با تروریست‌های تکفیری مخالف سوریه شده بود؛ این اقدام را «خنجر از پشت حامیان تروریست‌ها» نامید. ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه ضمن آنکه این اقدام ترکیه را به خنجری توصیف کرد که «همدستان تروریست‌ها به پشت روسیه» زده‌اند؛ تأکید کرد: «هرگز جنایاتی مانند امروز را تحمل نمی‌کنیم.»

استفاده‌ی پوتین از اصطلاح «همدستان تروریست‌ها» برای ترکیه، به دلیل اسنادی است که پیش‌تر از همکاری‌های نزدیک این کشور با تروریست‌های داعش افشاء شده است. بر اساس این اسناد، تروریست‌های داعش ضمن فروش نفت سوریه و عراق به ترکیه، امکان کسب آموزش‌های نظامی در درون خاک ترکیه را هم می‌یابند.

ناتو از ما حمایت می‌کند!

تاکید ترکیه بر حمایت ناتو از این کشور بلافاصله پس از سقوط جنگنده‌ی روس، علاوه بر آنکه نشان از هراس این کشور از واکنش روسیه دارد، این گمانه را نیز تقویت می‌کند که سناریوی حمله به هواپیمای روس، با هدف کشاندن پای این کشور به جبهه‌ای دیگر و تغییر معادلات جنگ به نفع داعش پیده شده است.

این تحلیلی است که حسن هانی‌زاده کارشناس مسائل غرب آسیا نیز بر آن تاکید دارد. هانی‌زاه معتقد است: " سرکوب کردن این جنگنده توسط ترکیه حاکی از آن است که دولت آنکارا تلاش دارد که روسیه را وادار به یک عکس العمل شتاب زده کند تا با کمک ناتو یک ائتلاف جهانی علیه روسیه و سوریه انجام دهند لذا این اقدام نقض حاکمیت سوریه و روسیه تلقی می شود." وی نگرانی ترکیه از نابودی داعش را عاملی می‌داند که این کشور را به اتخاذ چنین تصمیم خطرناکی رسانده است.

امیدواری ترکیه به حمایت ناتو از این کشور باعث شد تا دولت آنکارا بلافاصله پس از هدف قرار دادن جنگنده‌ی روس، خواهان برگزاری نشست فوق‌العاده‌ی ناتو شود. نشستی که چند ساعت بعد از آن برگزار شد اما نتایج آن تناسب چندانی با آنچه ترکیه می‌خواست نداشت.

ناتو حمایت نمی‌کند!

اگرچه دبیرکل و برخی اعضای ناتو در موضع‌گیری‌های اولیه بر حمایت از ترکیه تاکید کرده و به عنوان مثال سخنگوی ناتو اعلام کرد: "ما از نزدیک همه امور مربوط به اسقاط جنگنده روسی را پیگیری کرده و پیوسته با مقامات ترکیه در ارتباط خواهیم بود" و «ینس استولتنبرگ» دبیرکل ناتو نیز گفت که "ناتو از ترکیه دربرابر واکنش های احتمالی روسیه حمایت خواهد کرد"؛ اما برگزاری نشست فوق‌العاده نشان داد که این لفاظی‌ها بیش‌تر یک موضع‌گیری تبلیغاتی بوده و ظاهرا ناتو آمادگی لازم برای حمایت از ترکیه را ندارد.

هرچند ناتو با صدور بیانیه‌ای به حمایت تلویحی و بسیار نرم از ترکیه به عنوان یکی از اعضای این پیمان پرداخت، اما لحن بیانیه به گونه‌ای بود که برخی از کارشناسان را به این نتیجه رساند که درصورت بالا گرفتن تنش‌ها، احتمال خالی شدن پشت ترکیه از سوی ناتو بسیار بالاست. ادبیات به کار رفته توسط دبیرکل ناتو پس از این نشست نیز به نوعی موید این تحلیل است. استولتنبرگ می‌گوید: " ما خواهان آرامش و تنش زدایی هستیم. وضع جدی است و همه ما با دور اندیشی عمل و به کاهش شدت گرفتن اوضاع کمک می کنیم. من به همین جهت از تماس های بیشتر بین مسکو و آنکارا استقبال می کنم ... . ما باید از این وضع و این حوادث اجتناب کنیم." وی ضمن اینکه داعش را دشمن مشترک ناتو و روسیه می‌نامد، نسبت به افزایش همکاری‌ها با کرملین اظهار امیدواری می‌کند.

البته تماس‌هایی که دبیرکل ناتو امیدوار است بین آنکار و مسکو صورت بگیرد هیچگاه محقق نشده است چرا که پوتین حاضر به پاسخگویی به تماس‌های رئیس جهموری ترکیه نیست. «پسکوف» سخنگوی کرملین ضمن تایید خبر خودداری چندین باره‌ی رئیس جمهوری روسیه از گفتگوی تلفنی با اردوغان؛ دلیل این اقدام پوتین که در عرف دیپلماتیک حاوی پیام بسیار تندی به طرف مقابل است را اینگونه بیان می‌دارد: «ما می‌بینیم که ترکیه، برای ابزار عذرخواهی اولیه بر سر حادثه مربوط به هواپیمای روسیه آمادگی ندارد.»

اختلاف در ناتو

از سوی دیگر؛ گزارش‌های منتشر شده حاکی از اختلاف جدی اعضای ناتو درباره اقدام ترکیه است. سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه‌ی روسیه می‌گوید: "ارزیابی ناخوشایندی از عملکرد ترکیه [در میان اعضای ناتو] وجود داشت اما اتحاد منسجم متحدان که به خوبی شناخته شده است، [بر بیانیه‌] غالب شده است."

راشا تودی هم به نقل از منابع دیپلماتیک گزارش می‌دهد: «اعضای ناتو پس از نشست فوری درباره سقوط جنگنده روسی توسط ترکیه نتوانستند حمایت واحدی از ترکیه نشان دهند. این منابع همچنین گفتند که نگرانی جدی در میان اعضا درباره رفتار ترکیه وجود داشت و آنها درباره محل سقوط هواپیما اختلاف داشتند.» راشا تودی همچنین به نقل از یک منبع نزدیک به ناتو گزارش داد: «در جریان بحث درباره حادثه سوخو24 اختلافات جدی وجود داشت و بعضی نمایندگان درباره شکایت ترکیه خیلی محتاط و کم حرف بودند.»

خبرگزاری آمریکایی رویترز نیز نتوانست از کنار اختلافات اعضای ناتو به راحتی بگذرد. این خبرگزاری به نقل از دیپلمات‌های ناتو که در نشست حضور داشتند، گزارش داد: «در حالی که هیچ‌کدام از نمایندگان 28 عضو صریحاً از روسیه حمایت نکرده‌اند اما عده‌ای از اینکه ترکیه هواپیمای روسی را بیرون از حریم هوایی خود اسکورت نکرده، ابراز نگرانی کردند.»

آلمان یکی از اصلی‌ترین اعضای ناتو است که موضعی نسبتا منتقدانه در قبال اقدام ترکیه اتخاذ کرده است. اظهارات رسمی مقامات این کشور نیز حاکی از آن بود که آنها علاقه‌ای ندارند خود را درگیر این بحران کنند. «آنگلا مرکل» صدراعظم آلمان در سخنانی در پارلمان این کشور به صورت ضمنی اقدام ترکیه را سرزنش کرد. وی با اشاره به اینکه «شرایط پس از اقدام ترکیه در سرنگونی هواپیمای روسی پیچیده‌ شده است، هر کسی حق دفاع از خود در برابر تجاوز را دارد»، تأکید کرد: «ترکیه باید از هر اقدامی که به وخامت اوضاع منجر می‌شود، خودداری کند.»

آمریکایی‌‎ها که شاید مهم‌ترین متحد ترکیه هستند نیز اگرچه در لفاظی‌ها به حمایت ضمنی از ترکیه می‌پردازند اما با رد ادعای ترکیه در اصابت جنگنده‌ی روسی در درون مرزهای این کشور، عملا مشروعیت اقدام این کشور را زیر سوال برده‌اند. رسانه‌های امریکایی به نقل از یک مقام رسمی این کشور که نخواسته نامش فاش شود، آورده‌اند: «اطلاعات نشان می‌دهد این جنگنده در حریم هوایی سوریه مورد اصابت قرار گرفته است.» شاید همین عدم پذیرش جهانی باشد که دولت ترکیه را مجبور کرده تا پس از گذشت چند روز از حادثه؛ با تغییر موضع، دلیل اقدام خود را «دفاع از ترکمن‌های سوریه» بداند نه ورود هواپیمای روسی به حریم هوایی این کشور!

حمله به هواپیمای روسی آن هم در شرایطی که درحال جنگ با یکی از مخوف‌ترین سازمان‌های تروریستی جهان بود؛ آن‌قدر در منافات با قواعد پذیرفته شده‌ی بین‌المللی بود که حتی برخی سیاستمداران نه چندان فعال منطقه را نیز به موضع‌گیری کشاند. دولت اعتدال‌گرای ایران که علاقه‌ی چندانی به موضع‌گیری درخصوص اتفاقات مهم و حاد را ندارد نیز ازجمله تقبیح کنندگان اقدام ترکیه بود.

حسن روحانی رئیس دولت یازدهم در این رابطه گفت: "اطلاعاتی که ما تا امروز در اختیار داریم این است که هواپیما در فضای سوریه مشغول عملیات بوده و هدف قرار گرفته است. حالا فرض بر این که این هواپیما به مرزهای ترکیه نزدیک شده باشد، موشک و هواپیما که اسباب‌بازی نیست که کسی در هوا تصمیم به شلیک بگیرد."

ناتو پشت متحدینش را خالی می‌کند

با این شرایط به نظر می‌رسد اقدام نسنجیده‌ی آنکار، نه تنها جای هیچگونه دفاعی از سوی همسایگانش را باقی نگذاشته بلکه شواهد نشان می‌دهد که حتی متحدان استراتژیک این کشور در پیمان ناتو نیز دلخوشی از تندروی‌های حاکمان این کشور ندارند و درصورت بروز بحران برای این کشور، احتمالا حاضر به همکاری تمام قد با آن نخواهند بود. و این یعنی «خالی شدن پشت آنکارا توسط متحدانش»؛ اتفاقی که پیش‌تر نیز در سریال تعلل در پذیرش ترکیه در اتحادیه‌ی اروپا و نگاه داشتن این کشور پشت دروازه‌های اتحادیه خودش را نشان داده بود.

در این میان اما آنکارا برای دست یافتن به این حقیقت که نمی‌تواند به حمایت ناتو امید زیادی ببندد؛ هزینه‌ی نسبتا گزافی پرداخته است. علاوه بر از دست رفتن وجهه‌ی دولت آنکارا، روابط اقتصادی ترکیه و روسیه به حدی اهمیت دارد به دنبال اظهارات بسیار تند ولادیمیر پوتین رئیس جمهوری روسیه علیه ترکیه و تاکید وی مبنی بر اینکه این اقدام ترکیه تبعات جدی برای آنکارا خواهد داشت، ارزش سهام در بورس استانبول نزدیک به 5 درصد افت کرد و قیمت دلار بالا رفت. البته هنوز هم نمی‌توان با قاطعیت ادعا کرد که هزینه‌های ترکیه به همین حد محدود خواهد ماند. چراکه چهره‌ی خشمگین مسکو، نشان از یک انتقام خشن در آینده را دارد.

شاید جمیع این رویدادها سبب شده تا اردوغان در تازه‌ترین اظهارنظر و در ضعیف‌ترین موضع‌گیری روزهای اخیرش آرزو کند: "ای کاش این اتفاق نمی‌افتاد".