سراج معلم

تا قبل از ظهور جالینوس که حدود ۸۰۰ سال قبل زندگی می‌کرد، همه داروها منشا طبیعی داشتند و هر دارو از یک گیاه، ماده معدنی یا حیوانی به‌دست می‌آمد که به آنها داروهای مفرد‌ه می‌گفتند…

جالینوس، دانشمند یونانی، برای اولین‌بار فرمولاسیون داروهایی را ارایه داد که مخلوطی از چند گیاه یا مواد طبیعی دیگر بودند و به نام داروسازی جالینوس شهرت یافت. امروزه از هر ۲ نوع داروهای «مفرده‌» و «ترکیبی»‌ استفاده می‌شود. نکته بسیار با اهمیتی که در داروهای ترکیبی وجود دارد، مساله سازگاری آنها با هم است. این به آن معنی است که بعضی گیاهان آثار یکدیگر را تقویت می‌کنند و بعضی از آنها از آثار یکدیگر می‌کاهند یا ممکن است مخلوط چند گیاه باعث سمیت یا از بین رفتن آثار همدیگر شود. بنابراین نمی‌توان بدون مطالعه، گیاهان را با هم مخلوط و به‌صورت دارو یا فرآورده‌هایی نظیر شربت‌ها مصرف کرد.

اخیرا مشاهده شده که بعضی گیاهان را به صورت شربت یا معجون‌هایی درمی‌آورند که ممکن است در تعدادی از آنها از تجارب قدیمی استفاده شده باشد و بعضی بدون پایه تجربی یا علمی باشد. به‌‌عنوان نمونه، مخلوط لیموعمانی و گل گاوزبان یک تجربه صحیح قدیمی است. این مساله در منابع ارزشمند طب سنتی وجود دارد و آنها را به‌صورت مصلح و مضر تعبیر کرده‌اند، یعنی بعضی گیاهان اصلاح‌کننده همدیگر و بعضی به زیان یکدیگر عمل می‌کنند و این موضوع در کتاب قانون ابن‌سینا یا مخزن‌الدویه که از منابع طب سنتی مهم جهان به شمار می‌رود، در مورد همه گیاهان ذکر شده است.

بنابراین باید در استفاده از گیاهان به صورت مخلوط و معجون‌ها نکات مذکور را در نظر گرفت. در ادامه به چند گیاه که به اشکال مختلف مانند شربت، مورد استفاده قرار می‌گیرند، اشاره می‌شود:

خـاکشـیـر
خاکشیر یا خاکشی‌ دانه‌‌های ریز و نارنجی‌رنگی است که از گیاهی به همین نام به دست می‌آید. روی این دانه‌ها را لایه‌ای از موسیلاژ (لعاب) پوشانیده است. با قرار گرفتن خاکشی در آب و جذب رطوبت، این لایه حجیم شده و آب را در خود نگه می‌دارد. به همین دلیل از قدیم خاکشی به صورت شربتی برای رفع عطش و گرمازدگی به خصوص در مناطق گرم و خشک مورد استفاده بوده است. جالب است بدانید خاکشی در طب سنتی ایران به‌عنوان ضداسهالی موثر نیز مصرف شده و می‌شود.

تـخـم‌شـربـتـی
تخم‌شربتی در حقیقت دانه‌های گیاه ریحان است که به علت داشتن ترکیبات موسیلاژی (لعاب‌دار) به‌صورت محلول در آب (شربت) استفاده می‌شود. لعاب این دانه‌ها پس از جذب آب به صورت ژله‌ای درمی‌آید که می‌تواند برای رفع عطش مورد استفاده قرار گیرد. تخم شربتی در طب سنتی ایران به‌عنوان رافع التهابات دستگاه و مجاری ادرار استفاده بسیار داشته است.

زنـجـفـیـل
زنجفیل یا زنجبیل گیاهی است که از قسمت زیرزمینی آن استفاده می‌شود. این محصول در جهان به نام جینجر نیز مشهور است. آثار مهمی که از آن در تحقیقات امروزی به اثبات رسیده شامل خواص ضدتهوع و استفراغ، ضددرد، ضدآرتریت، ضدباکتری، ضدحساسیت، ضدسرطان، ضداکسیدان، ضدنفخ و اسپاسم، محافظ کبد و برطرف‌کننده عوارض سرماخوردگی است. از زنجبیل محصولات دارویی زیادی به اشکال قرص، قطره و شربت در جهان وجود دارد. از خواصی که در سال‌های اخیر به آن توجه شده خاصیت افزایش‌دهنده قوای جنسی و محرک سیستم ایمنی بدن است. از زنجفیل محصولی به نام قطره آرومین در بازار دارویی وجود دارد و در آینده نزدیک به‌صورت شربت و به همین نام عرضه خواهد شد.

لـیـمــو
لیمو (لیموترش یا لیموعمانی) میوه‌ای درختچه‌ای است که از قدیم از آب (آبلیمو) یا خشک‌شده آن استفاده می‌شده است. لیمو بته‌های مختلفی دارد که ممکن است از نظر اندازه و تا حدی مزه با هم متفاوت باشند ولی خواص انواع آنها نزدیک به هم است. در طب سنتی ایران اصولا از لیموعمانی که یکی از انواع لیموترش است استفاده می‌شده و در حال حاضر هم کاربرد فراوان دارد. لیمو دارای خواص مقوی و محافظ قلب، اشتهاآور، آرام‌بخش، ضددرد و ضدانگل‌های روده‌ای نیز هست.

ریـحـــان
ریحان یکی از سبزی‌های پرمصرف در جهان است. به عقیده بعضی دانشمندان، موطن اصلی ریحان به ایران برمی‌گردد. قسمت مورد استفاده برگ و دانه‌هاست که به‌عنوان خوراکی و دارویی استفاده می‌شود. برگ‌ ریحان دارای رایحه‌ای است که اکثر خواص، مربوط به آن است. مهم‌ترین خواص ریحان، آثار ضدمیکروب، ضددرد، ضداسپاسم، اشتهاآور، هضم‌کننده، شیرافزا، آرام‌بخش، ضداکسیژن و تقویت‌کننده قوای جنسی آن است. در سال‌های اخیر خاصیت ضدآلزایمر این سبزی نیز مورد تایید قرار گرفته است.

انــــار
انار که برحسب نظر بسیاری از محققان، موطن اصلی‌اش کشور ماست و از قدیم از همه قسمت‌های آن از جمله میوه، پوست میوه، گل، ریشه، پوست و ساقه استفاده می‌شده است. آب انار که قسمت مهم آن است به دلیل ترکیب‌های خاص دارای آثار ضدسرطان‌ قوی، ضداکسیژن، محافظ کبد، افزایش‌دهنده قوای جنسی، ضدمیکروب‌ و خنثی‌کننده رادیکال‌های آزاد است. در ضمن، پوست قسمت‌های مختلف انار به دلیل وجود ترکیباتی به نام تانن دارای خاصیت ضدکرم است. گرچه امروز انار را به صورت‌های مختلف شربت، آب انار یا افشره‌های مختلف ارایه می‌دهند ولی مجموع خواص دانه‌های انار که شامل آب و دانه‌های چوبی آن است کامل‌تر و بهتر است.

تـوت‌فـرنــگـــی
توت‌فرنگی، میوه گیاهی به همین نام است که دارای مزه و بوی مطبوعی است. توت‌فرنگی دارای ویتامین‌های مختلف به خصوص ویتامین C است. توت‌فرنگی از نظر خوراکی می‌تواند تامین‌کننده آب، قندها، ویتامین‌ها و مواد معدنی باشد و به علت دارا بودن‌ اسیدهای گیاهی می‌تواند به‌عنوان یک ماسک خوب برای پوست و صورت مورد استفاده قرار گیرد. برای استفاده از ماسک توت‌فرنگی می‌توان از له‌شدن آن روی پوست استفاده کرد. باید اضافه کرد بعضی افراد نسبت به توت‌فرنگی حساسیت‌ دارند که این حساسیت می‌تواند به صورت خوراکی یا موضعی باشد. همچنین با توجه به اینکه ممکن است این میوه‌ها از بوته روی زمین قرار گیرند و آلوده شوند باید در شست‌و‌شوی‌شان دقت کافی به خرج داد.

بـابـونـــه
بابونه گیاهی است که به نام‌های بابونه گاوی یا بابونه معمولی و نام علمی ماتریکاریا رکوتیتا معروف است. قسمت مورد استفاده آن سرشاخه‌های گلدار آن است. بابونه از قدیم برای درمان دل‌درد و امراض گوارشی و مسکن استفاده می‌شده است. امروزه از فرآورده‌های این گیاه به صورت موضعی یا خوراکی استفاده می‌شود. به‌طور مثال، از پماد و کرم‌های تهیه‌شده از عصاره بابونه به‌عنوان ضدالتهاب و ضدزخم و از ماسک‌های آن برای جوش صورت (آکنه) استفاده می‌شود. داروهای خوراکی آن نیز به‌عنوان ضدنفخ، ضداسپاسم، ضداستفراغ، ضداسهال و آرام‌بخش مصرف می‌شوند. یادتان باشد که در طب سنتی از دم‌کرده و جوشانده بابونه به‌عنوان ضدنفخ، ضددرد، ضداسپاسم، ضدتهوع و استفراغ استفاده می‌شد و امروز نیز استفاده می‌شود.

بـه‌لیــمــو
به‌لیمو گیاهی به صورت درختچه است که از برگ آن استفاده می‌شود. این برگ‌ها به نام ورون در جهان و ایران نیز شهرت دارند. این گیاه از قدیم در طب سنتی ایران به عنوان آرام‌بخش، ضدتشنج، ادرارآور، رفع سرگیجه و تپش قلب مورد استفاده بوده و در حال حاضر نیز از آن استفاده می‌شود.

نـعـنــاع
نعناع گیاهی است که تاکنون بیش از ۳۳ گونه آن در جهان شناسایی شده است. بعضی از این‌گونه‌ها به صورت دارویی و بعضی به‌صورت خوراکی – دارویی مصرف می‌شوند. نمونه‌ای که به نام فارسی نعناع قمی، نعناع تبریزی یا نعناع خراسانی است با نام علمی منتا اپیکاتا شهرت داشته که دارای عطر و مزه مطبوعی است و اکثرا به صورت خوراکی مصرف می‌شود.

این نوع نعناع که به‌صورت تازه (سبزی خوراکی) یا خشک به میزان زیاد در ایران و جهان مورد مصرف قرار می گیرد، دارای خواص ضدنفخ، ضد درد، ضد اسپاسم، هضم‌کننده، تقویت‌کننده معده، ضدتهوع، ضدمیکروب و ضد اکسیدان است. به علاوه، از این نوع نعناع فرآورده‌ای دارویی به شکل قطره و به نام کارمینت تولید شده که دارای اثر قوی ضدنفخ و دل درد است که هر گروه سنی حتی نوزادان می‌توانند از آن استفاده کنند. این قطره در درمان دل‌دردهای قبل از قاعدگی و کرامپ‌های حاصله نیز بسیار مفید است. گونه دیگر نعناع که کمتر به مصرف خوراکی و بیشتر به صورت دارو مصرف می‌شود به نام علمی منتا پیپریتا و نام ایرانی نعناع فلفلی شهرت دارد. این نوع نعناع چون دارای مزه تندی است کمتر به صورت خوراکی مصرف می‌شود. اسانس (رایحه) برگ این نعناع نیز در خمیردندان‌ها، آدامس، قنادی و داروهای ضداحتقان و سرماخوردگی کاربرد دارد. خواص این‌گونه نعناع شامل اثرات ضدمیکروب، ضدتب، ضددرد، بازکننده بینی و برونش‌ها، خلط‌آور، ضدسرفه، ضدخارش، آرام‌بخش و ضدویروسی است. در ضمن، از آن فرآورده‌ای به نام قطره منتول تولید شده که در درمان عوارض سرماخوردگی، حساسیت‌های فصلی و آسم استفاده می‌شود.