سراج معلم

۴۵ سال پیش، یعنی ۱۵ ژوئن ۱۹۷۲، سازمان ملل متحد، کنفرانسی با موضوع «انسان و محیط زیست» در شهر استکهلم سوئد برگزار کرد و در پی آن، ۵ ژوئن برابر با ۱۵خرداد، «روز جهانی محیط زیست» نام گرفت. روز جهانی محیط زیست، بهانه‌ای است برای افزایش آگاهی مردم از مسائل زیست‌محیطی، شیوه‌های نگهداری از محیط زیست و جلوگیری از تخریب آن.

محیط زیست، یعنی همهٔ محیط‌هایی که زندگی در آن جریان دارد و این روزها بخش چشمگیری از زندگی‌ ما در فضای مجازی می‌گذرد. بنابراین، ناگزیریم «فضای مجازی» را نیز بخشی از محیط زیست انسانی در نظر بگیریم و مسئلهٔ جدیدی با عنوان «محیط زیست مجازی» یا «Cyber Ecosystem» را به رسمیت بشناسیم و برای مشکلات آن چاره‌جویی کنیم. محیط زیست مجازی یا سایبری، شامل فناوری اطلاعات و ارتباطات، رایانه و نرم‌افزار، اطلاعات و محتوا، و رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی می‌شود.

اگر در گسترهٔ «محیط زیست طبیعی» یا «Natural Environment»، با مسائلی از قبیل کم‌آبی، آلودگی هوا، تولید زباله، و از بین رفتن گونه‌های زیستی سر و کار داریم و برای بهبود محیط زیست می‌کوشیم، در قلمرو «محیط زیست مجازی» با مشکلاتی از قبیل آلودگی و فرسودگی اطلاعات، استرس اطلاعاتی، تعامل انسان و اطلاعات، امنیت و محرمانگیِ اطلاعات، حق مالکیت معنوی، بحران هویت، رواج سطحی‌نگری، اعتیاد مجازی، خطر از بین رفتن فرهنگ‌ها و خرده‌فرهنگ‌ها، و مسائلی از این دست مواجهیم. اگر در مباحث مربوط به محیط زیست طبیعی، بیشتر به سلامت جسمی انسان توجه می‌شود، در محیط زیست مجازی، افزون بر سلامت جسمی، مسئلهٔ سلامت ذهنی و روانی و اخلاقی شهروندان به میان می‌آید. بنابراین، اگر اهمیت آن از محیط زیست طبیعی بیشتر نباشد، کمتر نیست.

همان‌طور که تلاش برای نگهداری و بهینه‌سازی محیط زیست طبیعی، وظیفهٔ همهٔ شهروندان است، بهینه‌سازی محیط زیست مجازی نیز وظیفهٔ همهٔ شهروندان دنیای مجازی است. حرفه‌مندان و متخصصان اطلاعات و محتوا نیز در این زمینه، وظیفه و مسئولیت ویژه‌ای بر عهده دارند. آموزش شهروندان و افزایش آگاهی آنان از مسائل و بایسته‌های فضای مجازی، و همچنین تلاش برای بهینه‌سازی فضای مجازی، وظیفهٔ همهٔ ماست. مشکلات محیط زیست مجازی را جدی بگیریم و از یاد نبریم.

روح‌الله سلیمانی‌پور
۱۴ خرداد ۱۳۹۶